Lưu ý: Bài viết có đề cập về việc tự hại và tự sát. Vui lòng cân nhắc trước khi đọc.
Tự hại là gì?
Tự hại là các hành vi gây tổn hại cho bản thân, thường là một cách để giúp đối phó với những suy nghĩ, ký ức và cảm xúc khó khăn hoặc tiêu cực. Nó thường bộc lộ dưới bất kỳ dạng hành vi nào gây thương tích – bất kể hành vi đó nhỏ hay có tính nguy hiểm cao [1].
Có những loại hình tự hại nào?
Hành vi tự hại có nhiều hình thức khác nhau nhưng có thể được phân thành hai loại chính.
- Tự làm hại bản thân hoặc tự gây thương tích có thể biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau. Các hình thức tự làm hại trực tiếp, dễ nhận thấy bao gồm:
- Cắt, cứa, hoặc rạch cơ thể;
- Tự đấm mình;
- Gãi hoặc cào cấu;
- Tự làm phỏng;
- Rạch, khắc chữ hoặc biểu tượng vào da;
- Chèn vật thể vào dưới da, chẳng hạn như bút chì hoặc kẹp giấy;
- Thắt dây cao su vào cổ tay.
- Hình thức tự làm hại gián tiếp sẽ khó nhận thấy hơn và được thực hiện qua những hành động không lành mạnh, như:
- Cố ý hút thuốc lá vì tác dụng gây hại của nó;
- Bỏ bữa;
- Bỏ uống các loại thuốc chữa bệnh;
- Bóc vảy vết thương nhiều lần;
- Tự nguyện tham gia vào một mối quan hệ độc hại hoặc mang tính lạm dụng, ngược đãi.[2]
Những ai có nguy cơ tự hại cao?
Người có nguy cơ tự hại cao bao gồm trẻ vị thành niên có tiền sử về rối loạn sức khỏe tâm thần, có thể bao gồm trầm cảm, lo âu, rối loạn nhân cách ranh giới (Borderline personality disorder) và rối loạn ăn uống; trẻ không được cha mẹ hoặc người bảo hộ chăm sóc hoặc sống xa gia đình; người thuộc cộng đồng LGBT; và người có người thân mất vì tự sát [3].
Cách để bạn hỗ trợ bản thân
Nếu bạn có thôi thúc muốn tư hại, có một số cách bạn có thể thực hiện để giúp điều phối hành vi này ngắn hạn (trước, đang và sau khi xảy ra) và dài hạn. Trong ngắn hạn, những chiến lược hiệu quả gồm: học cách nhận biết các yếu tố kích hoạt tự hại; nhận thức về thôi thúc tự hại; đánh lạc hướng bản thân khỏi thôi thúc tự hại và trì hoãn việc tự hại.
- Học cách nhận biết các yếu tố kích hoạt tự hại: có thể là con người, tình huống, những ngày đặc biệt, cảm giác, suy nghĩ hoặc cảm xúc cụ thể. Hãy tập ghi lại những gì đã xảy ra ngay trước khi bạn có hành vi tự hại:
- Bạn có suy nghĩ đặc biệt nào không?
- Lúc đó bạn đang ở tình huống thế nào? Tình huống đó, người đó hoặc món đồ vật đó có gợi cho bạn về những ký ức khó khăn nào trong quá khứ không?
- Nhận thức về thôi thúc tự hại: Nhận ra thôi thúc tự hại của mình sẽ giúp bạn thực hiện các bước nhằm giảm thiểu hoặc ngừng việc tự làm hại bản thân. Hãy thử viết ra những điều bạn nhận thấy về sự thôi thúc của mình để hỗ trợ việc phát hiện ra nhanh chóng mỗi khi chúng xuất hiện. Có thể bao gồm những biểu hiện thể chất như:
- Tim đập nhanh hoặc cảm giác nặng nề
- Cảm xúc mạnh như buồn bã hay tức giận
- Mất kết nối với chính mình hoặc mất cảm giác
- Những suy nghĩ lặp đi lặp lại về việc tự hại hoặc cách để làm hại bản thân
- Đưa ra những quyết định bất lợi như làm việc quá sức để trốn tránh cảm xúc.
- Đánh lạc hướng bản thân khỏi thôi thúc tự hại: Phương pháp chính để bạn tự giúp mình khi muốn làm hại bản thân là đánh lạc hướng. Sau đây là một số gợi ý, nhưng bạn cũng có thể tự tìm cách khác hiệu quả cho bản thân:
- Chơi đùa với thú cưng;
- Đi dạo;
- Nghe nhạc êm dịu;
- Chia sẻ cảm xúc với người khác;
- Tập trung điều hoà hơi thở;
- Dọn dẹp;
- Tập thể dục.
- Trì hoãn việc tự hại: Một kỹ thuật khác là đợi năm phút trước khi bạn tự làm hại mình. Điều này có thể rất khó thực hiện nên đừng lo lắng nếu ban đầu bạn không thể đợi lâu như vậy. Nếu có thể, hãy từ từ tăng thời gian chờ đợi và dần dần xây dựng khoảng cách giữa mỗi lần bạn tự làm hại bản thân. [4]
Những chiến lược dài hạn để tránh tái phát hành vi tự hại
- Chấp nhận cảm xúc của bản thân: Bạn có thể sử dụng một số phương pháp như chánh niệm, viết nhật ký hoặc trò chuyện cùng chuyên gia tâm lý mà bạn tin tưởng.
- Xây dựng sự tự tin: Học cách coi trọng bản thân và nhìn nhận bản thân một cách tích cực sẽ tạo ra sự khác biệt lớn cho trải nghiệm của bạn trong cuộc sống.
- Hãy tập nói và suy nghĩ tử tế hơn về bản thân, giống như cách bạn làm với người thân yêu.
- Thay thế những thôi thúc tự hại bằng những suy nghĩ tích cực
- Thường xuyên viết ra ba điều bạn đánh giá cao về bản thân, dù nhỏ đến đâu.
- Hiểu về hành vi tự hại của bản thân: Bạn có thể tìm hiểu nội dung này bằng cách xem lại mục Chiến lược hạn chế hành vi tự hại ngắn hạn phía trên.
- Chăm sóc bản thân:Bao gồm việc hoạt động thể chất thường xuyên, ăn nhiều trái cây và rau quả tươi, ngủ đủ giấc, tham gia các hoạt động sáng tạo để giúp bạn bày tỏ cảm xúc và dành thời gian làm những việc bạn thích mỗi tuần như gặp gỡ bạn bè hoặc đi dạo.
- Tìm kiếm sự giúp đỡ:
- Trợ giúp từ những người xung quanh: Hãy chia sẻ với những người đáng tin cậy về những cảm xúc bạn đang trải qua và đừng ngần ngại yêu cầu sự lắng nghe và giúp đỡ. Nếu cảm thấy khó khăn, bạn có thể viết thư hoặc gửi tin nhắn.
- Trợ giúp từ chuyên gia. Hiện nay có rất nhiều dịch vụ hỗ trợ và phương pháp điều trị dành cho những người đang gặp khó khăn tâm lý và có những hành vi tự hại. Một số phương pháp trị liệu phổ biến bao gồm: liệu pháp nhận thức hành vi (CBT), liệu pháp hành vi biện chứng (DBT) và liệu pháp nhóm (group therapy). [3, 5]
Nếu bạn nghi ngờ ai đó có hành vi tự hại
Khi phát hiện người xung quanh có hành vi tự hại, có thể bạn sẽ cảm thấy sốc, tức giận, bất lực, hoặc cảm thấy bản thân có trách nhiệm. Tuy nhiên, cần lưu ý:
- Cố gắng đừng hoảng sợ hoặc phản ứng thái quá. Điều này ảnh hưởng đến mức độ họ cởi mở với bạn và những người khác về việc tự hại bản thân trong tương lai.
- Hãy nhớ rằng tự hại thường là cách ai đó kiểm soát những cảm xúc hoặc trải nghiệm khó khăn và thường khác với suy nghĩ tự sát (suicidal ideation).
Những điều bạn nên làm:
- Không được chờ đợi và bị động;
- Không phán xét họ;
- Công nhận nỗ lực của họ trong việc chia sẻ về hành vi tự hại;
- Hãy để họ biết rằng bạn luôn bên cạnh;
- Hãy đồng cảm và thấu hiểu cho hành động của họ;
- Hãy cho họ quyền kiểm soát các quyết định của mình;
- Đề nghị họ tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp và cung cấp thông tin cho họ;
- Gợi cho họ về những phẩm chất tích cực mà họ có [6, 7].
Ngoài ra, cần lưu ý rằng việc chăm sóc người gặp khó khăn về sức khỏe tâm thần nói chung và người có hành vi tự hại/tự sát nói riêng là rất căng thẳng. Bạn sẽ cần giữ một ranh giới phù hợp và biết cách tự chăm sóc để có thể hỗ trợ người thân của mình một cách bền bỉ hơn.
Tài liệu tham khảo
1. Mental Health Foundation.(n.d.). The truth about self-harm. https://www.mentalhealth.org.uk/explore-mental-health/publications/truth-about-self-harm
2. Mind. (n.d.). What is self-harm? https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/self-harm/about-self-harm/
3. Moutier, C. (2023, July 12). Tự gây tổn thương không tự sát (NSSI). Cẩm nang MSD – Phiên bản dành cho chuyên gia. https://www.msdmanuals.com/vi/professional/rối-loạn-tâm-thần/hành-vi-tự-sát-và-tự-gây-tổn-thương/tự-gây-tổn-thương-không-tự-sát-nssi
4. Mind. (n.d.). How can I help myself now? https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/self-harm/helping-yourself-now/
5. Mind. (n.d.). How can I help myself in the future? https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/self-harm/helping-yourself-long-term/
6. Mind. (n.d.). What can friends and family do to help? https://www.mind.org.uk/information-support/types-of-mental-health-problems/self-harm/for-friends-and-family/
7. Viện Tâm lý Việt – Pháp. (n.d.). Tâm Lý Học Lý Giải Hành Vi Tự Hại (Self-Harm). https://tamlyvietphap.vn/tri-lieu-tam-ly/tam-ly-hoc-ly-giai-hanh-vi-tu-hai-self-harm-2459-49964-therapy.html