Giới thiệu
Cảm xúc không chỉ mang lại ý nghĩa và màu sắc cho những trải nghiệm hàng ngày mà cảm xúc còn ảnh hưởng đến việc ra quyết định trong cuộc sống của chúng ta. Vì thế, việc một người có thể kiểm soát cảm xúc của bản thân tốt có thể mang lại các hiệu quả tích cực như cải thiện sức khỏe, mối quan hệ giữa các cá nhân tốt hơn và tăng cường khả năng phục hồi khi đối mặt với căng thẳng và nghịch cảnh. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về cảm xúc là gì, cảm xúc bị ảnh hưởng do đâu và cách quản lý chúng sao cho hiệu quả.
Cảm xúc là một khía cạnh quan trọng trong cuộc sống (Ảnh: freepik@freepik)
Cảm xúc là gì?
Cảm xúc là phản ứng tâm lý và thể lý ngắn hạn đối với một sự kiện bên trong hoặc bên ngoài, là một phương tiện giúp não bộ phản ánh nội tâm của bạn. Chúng đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống hàng ngày và đa dạng từ tích cực như niềm vui và hạnh phúc đến tiêu cực như sợ hãi và tức giận. Chúng thường được phản ánh qua tư thế và nét mặt, và có chức năng như một hệ thống giao tiếp thầm lặng giữa người với người. Không chỉ là trạng thái tinh thần, cảm xúc còn ảnh hưởng đến suy nghĩ, hành vi và quan hệ của con người, cũng như quyết định và lựa chọn của chúng ta trong các tình huống. Tùy thuộc vào thế giới quan của từng cá nhân, cảm xúc của mỗi người trước cùng một sự vật sự việc có thể khác nhau [1].
Cảm xúc được biểu hiện qua nét mặt (Ảnh: pixabay@pexels)
Các cảm xúc cơ bản
Cảm xúc được cho là bắt nguồn từ hạch hạnh nhân (amygdala). Hạch hạnh nhân trong não mã hóa các kích thích đến từ môi trường, sau đó truyền tín hiệu cảm xúc đi khắp cơ thể. Vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex) sẽ tiếp nhận và giải mã các tín hiệu này, từ đó giúp bạn đưa ra quyết định và điều phối phản ứng với kích thích bên ngoài.
Với mỗi cảm xúc khác nhau, não bộ sẽ gửi đến cơ thể những loại tín hiệu sinh lý riêng biệt. Theo nghiên cứu của tiến sĩ Paul Ekman, có bảy loại cảm xúc cơ bản mà tất cả chúng ta đều cảm nhận được, không quan trọng khác biệt về ngôn ngữ, văn hóa hay sắc tộc. Những cảm xúc đó là vui vẻ, buồn bã, sợ hãi, tức giận, kinh ngạc, ghê tởm và khinh miệt [2].
Nhìn về góc độ tiến hoá, cảm xúc đóng vai trò là nguồn thông tin giúp truyền đạt nhanh chóng về cách đảm bảo an toàn, tồn tại và phát triển trong môi trường sống luôn thay đổi . Cảm xúc được điều khiển bởi hệ thần kinh tự chủ để góp phần điều khiển hành vi, chẳng hạn như sự sợ hãi sẽ ngay lập tức kích thích phản ứng bỏ chạy mà không cần phải suy nghĩ. Trong thời hiện đại, cảm xúc là một phương tiện giao tiếp quan trọng để vận hành trong cuộc sống. Vì thế, việc thấu hiểu cảm xúc của bản thân và của người khác là rất cần thiết và đòi hỏi một người phải có trí tuệ cảm xúc [1, 2].
Trí tuệ cảm xúc là gì?
Trí tuệ cảm xúc (Emotional Intelligence – EI) đề cập đến khả năng nhận thức, kiểm soát và đánh giá cảm xúc của bản thân và của người khác. Những cá nhân có trí tuệ cảm xúc cao là những người giỏi trong việc thể hiện và kiểm soát cảm xúc của bản thân cũng như hiểu, diễn giải và phản ứng với cảm xúc của người khác.
Ờ học sinh, việc rèn luyện trí tuệ cảm xúc không chỉ giúp cải thiện sức khỏe và hạnh phúc mà còn giúp học sinh thành công trong học tập và ngăn ngừa bạo lực học đường. Nhận thức được tầm quan trọng của việc trí tuệ cảm xúc, nhiều trường học đã đưa các chương trình giáo dục năng lực cảm xúc và xã hội (SEL) trở thành một phần tiêu chuẩn trong chương trình giảng dạy. Học sinh được học một loạt các kỹ năng mà người lớn và trẻ em cần có để xây dựng bản sắc cá nhân lành mạnh, thiết lập mục tiêu, quản lý hành vi, xây dựng mối quan hệ, xử lý thông tin; một trong số đó bao gồm kỹ năng quản lý cảm xúc [3, 4].
Học sinh có thể học năng lực cảm xúc và xã hội tại trường (Ảnh: gorodenkoff@adobestock)
Kỹ năng quản lý cảm xúc
Thông thường, việc quản lý cảm xúc có tác dụng trong việc điều phối hoặc làm giảm cường độ của những cảm xúc tiêu cực như giận dữ, thất vọng hoặc lo lắng. Khi một người thiếu kiểm soát cảm xúc, họ thường nói hoặc làm những điều mà sau này sẽ hối hận. Bên cạnh đó, nếu ta sử dụng những chiến lược tiêu cực để đối phó với cảm xúc như dập tắt hoặc tránh né, về lâu dài, những cảm giác như bất lực, suy nghĩ tiêu cực, oán giận và thất vọng có thể tích tụ. Điều này có thể dẫn đến sự phát triển của lo âu, trầm cảm hoặc các vấn đề về thể chất. Theo thời gian, nó có thể có tác động tiêu cực đến sức khỏe cá nhân và các mối quan hệ xã hội.
Vì thế, việc thực hành kỹ năng quản lý cảm xúc là rất quan trọng. Trang bị những kỹ năng quản lý cảm xúc lành mạnh sẽ giúp ta hành xử điềm tĩnh và sáng suốt khi bị kích động về mặt cảm xúc. Chúng có thể bao gồm các chiến lược để khuếch đại, duy trì hoặc giảm bớt phản ứng cảm xúc của một người, chẳng hạn như:
- Tự nhận thức: Khả năng nhận thức cảm xúc và gọi tên nó
- Chấp nhận cảm xúc: Đặc biệt là chấp nhận sự khó chịu của những cảm xúc tiêu cực mà không phán xét hoặc có gắng thay đổi chúng
- Đánh giá nhận thức (cognitive appraisal): Đây là một trong những kỹ năng quan trọng nhất của quản lý cảm xúc, giúp bạn học cách tìm kiếm những mặt tích cực trong một sự kiện tiêu cực.
- Giữ khoảng cách với cảm xúc: Kỹ năng nhìn nhận tình huống của bản thân một cách toàn diện và trực quan thông qua góc nhìn của người thứ 3. Để làm được điều này, bạn cần tách mình ra và trở thành vị “khán giả” để quan sát tiến trình cảm xúc trong mình.
Giữ khoảng cách với cảm xúc của mình (Ảnh: vectormine@adobestock)
Ngoài các kỹ năng giúp phát triển kỹ năng trí tuệ cảm xúc trên, bạn cũng có thể thực hành thêm các phương pháp như:
- Thực hành thiền định hoặc chánh niệm;
- Tham gia trị liệu;
- Trò chuyện, chia sẻ cảm xúc với bạn bè;
- Viết nhật ký;
- Nhận thức khi nào bản thân cần nghỉ ngơi và chủ động tạo không gian để nghỉ ngơi;
- Vệ sinh giấc ngủ tốt [5, 6].
Viết nhật ký cũng là một cách để điều hoà lại cảm xúc (Ảnh: aramyan@adobestock)
Hiệu quả tích cực của việc quản lý tốt cảm xúc
Quản lý cảm xúc là một kỹ năng phát triển trong suốt thời thơ ấu cho đến tuổi thiếu niên và khi trưởng thành. Đây là một kỹ năng đòi hỏi thời gian, sự luyện tập và nỗ lực để cải thiện. Việc quản lý cảm xúc hiệu quả có liên quan đến một loạt các kết quả tích cực, bao gồm:
- Giữ bình tĩnh trong những tình huống khó khăn;
- Quản lý căng thẳng tốt hơn;
- Tăng cường khả năng phục hồi khi đối mặt với căng thẳng;
- Xây dựng và giữ gìn các mối quan hệ;
- Cải thiện kỹ năng lắng nghe chủ động;
- Giúp bày tỏ nhu cầu cá nhân theo những cách mang tính xây dựng;
- Giữ thái độ chuyên nghiệp trong công việc;
- Biết cách bỏ qua, tha thứ;
- Tăng sự tự tin.
Sau cùng, việc quản lý cảm xúc góp phần gia tăng sự hài lòng trong cuộc sống, góp phần hướng đến sự an lạc mà mỗi cá nhân tìm kiếm.
Tài liệu tham khảo
1. Psychology Today. (n.d.). Emotions. https://www.psychologytoday.com/us/basics/emotions
2. Paul Ekman Group. (2023). Universal emotions . https://www.paulekman.com/universal-emotions/
3. Viezzer, S. (2024). How to improve emotional intelligence. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/how-to-improve-emotional-intelligence.html
4. Vinmec. (n.d.). Trí tuệ cảm xúc (EQ) là gì và làm thế nào để áp dụng vào cuộc sống? https://www.vinmec.com/vi/tin-tuc/thong-tin-suc-khoe/song-khoe/tri-tue-cam-xuc-eq-la-gi-va-lam-nao-de-ap-dung-vao-cuoc-song/
5. Guy-Evans, O. (2023, December 13). Emotional regulation. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/emotional-regulation.html
6. Psychology Today. (n.d.). Emotion regulation. https://www.psychologytoday.com/us/basics/emotion-regulation
7. Lebow, H. I. (2022). Do you know how to manage your emotions and why it matters? Psych Central. https://psychcentral.com/health/emotional-regulation